Birazoku

“Sokak, çatışma, müzakere ve temsil alanıdır. Sokak, mevcut hakları korumanın, yeni hak taleplerinde bulunmanın, kamu politikalarına müdahale etmenin aracı ve mekânıdır. Sokak, siyasal düşünceyi dışa vurmanın, düşünceyi simgesel düzeyde açıklamanın aracıdır. Düşünceler sokakta pankartlar, dövizler, semboller, ritüeller, grafitiler, mizah, kılık kıyafetler, aksesuarlar aracılığıyla açıklanır. Temsili demokrasilerde seçimden seçime aktif hale gelen yurttaşın, iki seçim arası dönemde de etkin olmasını sağlayan kolektif eylemler, özelde de sokak eylemleri, demokrasinin yaygınlaştırılmasının ve derinleştirilmesinin yollarından biridir.”

Sokak gösterileri, kamusal alandaki protesto eylemleri son yıllarda bütün dünyada yaygın. Türkiye’de de bu küresel eğilime koşut bir gelişme varken, son yıllarda sokakta siyaset -özellikle muhalif siyaset- gitgide “tehlikeli” hale geldi. Hatta bu temel yurttaş hakkını kriminalize eden bir tutum hâkimiyet kazandı.

Elinizdeki kitap İstanbul, Ankara, İzmir, Diyarbakır, Adana, Mersin’den farklı saiklere ve taleplere dayanan deneyimleri gözleyerek, Türkiye’de sokak siyasetinin “doğasını” araştırıyor. Protestocuların toplumsal profili nasıl çizilebilir? Ne istiyorlar? Eylem repertuarı nasıl biçimleniyor, nasıl çeşitleniyor?

Polisin eylemlere ve eylemcilere bakışını, zihniyet ve davranış kalıplarını da göz ardı etmiyor çalışma. Karşılıklı geliştirilen stratejileri sokak siyasetinin bir dinamiği olarak ele alıyor. Ayşen Uysal bu kapsamlı incelemesiyle sokak gösterilerini ve protestolarını hem anlamaya katkıda bulunuyor hem de onları meşru ve “normal” bir siyasal-toplumsal faaliyet olarak kabul etmeye…

İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ…………………………………………………………………………………………………………………………..13
GİRİŞ
SOKAKTA SİYASET………………………………………………………………………………………………..17
BİRİNCİ BÖLÜM
KURAMSAL YAKLAŞIM VE YÖNTEM………………………………………………………….25
Kuramsal yaklaşım ve kavramsal alet kutusu……………………………………………25
Araştırmanın sınırları ve kavramları……………………………………………………………….33
Yöntem ve örneklem seçimi ……………………………………………………………………………….39
Etnografik gözlemler…………………………………………………………………………………………..40
Anketler…………………………………………………………………………………………………………………….42
Yarı yapılandırılmış mülakatlar……………………………………………………………………….43
Basın arşivleri………………………………………………………………………………………………………….44
Polis verileri……………………………………………………………………………………………………………..46
İKİNCİ BÖLÜM
PROTESTO DÖNGÜLERİ,
EYLEMLERİN FREKANSI VE NİTELİĞİ……………………………………………………………57
Basın verilerinin analizi…………………………………………………………………………………………58
Eylemlere katılım…………………………………………………………………………………………………..63
En az eylem olan iller…………………………………………………………………………………………..65
Polis verilerinin analizi…………………………………………………………………………………………..66
Eylemlerin illerdeki seyri ……………………………………………………………………………………78
Polis verilerine göre eylemlere katılım…………………………………………………………91
Protesto eylemlerinin niteliği…………………………………………………………………………..92
Eylemlerde yasallık…………………………………………………………………………………………….102
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
PROTESTOCULAR VE ÖRGÜTLERİ……………………………………………………………….105
Eylemcilerin toplumsal profili …………………………………………………………………………106
Eğitim………………………………………………………………………………………………………………………112
Meslek, işteki durum ve gelir………………………………………………………………………..114
Dinî inanç……………………………………………………………………………………………………………….120
Enternasyonallik…………………………………………………………………………………………………121
Eylemcilerin siyasal profili ………………………………………………………………………………..122
Gezi Parkı protestolarına katılım………………………………………………………………….127
Gazete okuma ve internet kullanma ………………………………………………………….127
İz bırakan eylemler…………………………………………………………………………………………….128
Politik görüş………………………………………………………………………………………………………….135
Sokağın bedeli ve riskleri………………………………………………………………………………..137
Eylemci örgütler……………………………………………………………………………………………………..142
Protestocu sektörler………………………………………………………………………………………….154
Siyasal partiler……………………………………………………………………………………………………..159
Sokak siyasetinin istisnaları……………………………………………………………………………161
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
PROTESTO EYLEMLERİNİN TALEPLERİ……………………………………………………..163
Siyasal ajandaya bağlı protestolar……………………………………………………………….166
Döngüsel eylemler………………………………………………………………………………………………..169
Kürt meselesi……………………………………………………………………………………………………………173
Özgün gündemler…………………………………………………………………………………………………177
BEŞİNCİ BÖLÜM
EYLEM REPERTUVARI, PERFORMANSLAR VE EPİZOTLAR……………179
Protesto eylemlerinde ritüeller ve kullanılan araçlar………………………….191
Sembolik eylem biçimleri…………………………………………………………………………………..195
Repertuvar ve mekân ilişkisi ……………………………………………………………………………202
Adana’da eylem repertuvarı………………………………………………………………………….202
Ankara’da eylem repertuvarı…………………………………………………………………………204
Diyarbakır’da eylem repertuvarı………………………………………………………………….205
İstanbul’da eylem repertuvarı……………………………………………………………………….205
İzmir’de eylem repertuvarı……………………………………………………………………………..206
Mersin’de eylem repertuvarı …………………………………………………………………………207
ALTINCI BÖLÜM
EYLEMLERİN “DİĞER TARAFI” OLARAK POLİS………………………………….209
Teşkilat yapısı ………………………………………………………………………………………………………….212
Polis habitusu…………………………………………………………………………………………………………..216
Polisin eylem ve eylemci algıları…………………………………………………………………..216
Polisin toplumsal ve demografik özellikleri…………………………………………….220
Polis eğitimi…………………………………………………………………………………………………………..222
Polis-siyaset ilişkisi…………………………………………………………………………………………….231
Polisin denetim ve baskı repertuvarı…………………………………………………………..233
Polis yığınakları ve eylemlerde “olağanüstü hal rejimi”…………………….235
“Destek kuvvetler”…………………………………………………………………………………………….240
Sivil polisler, gözetleme, kayıt altına alma………………………………………………243
Eylemlerin “duygusal” ve “cinsiyetçi” yönetimi…………………………………….247
Caydırıcılık politikalarının bir parçası olarak
aile ve toplumsal baskı…………………………………………………………………………………….250
Polisin şiddet repertuvarı………………………………………………………………………………..256
Eylemcileri kategorize ederek denetleme
ve marjinalleştirme…………………………………………………………………………………………….263
Ceza infaz kurumu olarak polis…………………………………………………………………….266
YEDİNCİ BÖLÜM
EYLEMCİLERİN GÖZÜYLE POLİS
VE EYLEMCİLERİN KARŞI STRATEJİLERİ ………………………………………………….273
Eylemcilerin polis algısı………………………………………………………………………………………273
Eylemcilerin devlet şiddetine yanıtları ve karşı stratejileri ……………..281
SONUÇ
OLAĞANLAŞAMAYAN BİR SİYASET TARZI ………………………………………….291
EKLER ………………………………………………………………………………………………………………………….299
EK 1: İçişleri Bakanlığı’nın Cevap Yazısı…………………………………………………..301
EK 2: Eylem Fotoğrafları …………………………………………………………………………………..303
KAYNAKÇA…………………………………………………………………………………………………………………….315

ÖNSÖZ

Türkiye’de protesto eylemleri üzerine çalışmak ve üzerine söz söylemek kolay değil. Hele de Suruç ve Ankara saldırılarından sonra hiç değil… Üstelik de Ankara’da “on dakika ile kurtulmuş bir hayata” sahipseniz… Biten hayatlara kahrolursunuz, yaşadığınıza bile sevinemezsiniz, ama yine de kendi kendinize sormadan edemezsiniz: ya araştırma projesi devam ediyor olsaydı da benimle birlikte proje ekibi de sahada olsaydı? Ya birine bir şey olsaydı? Öyle araştırma konuları var ki, insanın yüreğinde ağır bir yük. Başka ülkelerde olmasa da bu ülkede protesto eylemleri üzerine çalışmak da öyle; çok ağır koşulları var ve bir o kadar riskli, bedeli yüksek… Şüphesiz, sokak araştırmacıdan daha çok protestocular için tehlikeli bir alan. Tüm bu tehlikesine, ağır bedellerine rağmen bazı yurttaşlar bu siyaset yapma tarzından vazgeçmiyor. Bazıları ise dünya yansa kitle eylemlerine bırakın katılmayı, yaklaşmıyor bile. Gerçi son üç yıldır Türkiye’de sokak eylemlerinin katılımcılarında ciddi farklılaşmalar da oldu, ama yine de sokaktan korkan, sokağa tiksinti ile bakan bir toplumsal kesim hâlâ var. 15 Temmuz 2016 darbe girişimi sonrasında sokak siyasetine düşmanca bakan bu kesim sayıca azalsa da, yaşamlarında bir defa bile protesto eylemine katılmamış, katılmayı tasavvur bile etmeyen toplumsal gruplar hâlâ var. Ve söz konusu kişilerin sayısı çeşitli nedenlerden dolayı oy vermeye gitmeyenlerden çok daha fazla. Siyasal katılmanın tanımı içerisinde yer alsa da neden kolektif eylemler siyaset yapmanın olağan bir biçimi ve bir yurttaşlık hakkı olarak görülmez? Elinizdeki kitap her şeyden önce bir kolektif eylem biçimi olarak “sokağı”, “sokağın müdavimlerini” ve “sokağın diğer aktörlerini” anlamaya çalışıyor. Sokağın olanaklarını ve sınırlılıklarını tartışıyor. Yurttaş olarak siyaseti etkilemek için elimizde bulunan olanakları, toplumsal memnuniyetimizi inşa etmede ve onarmada kullanabileceğimiz yolları, araçları inceliyor. Bu kitabın hikâyesi oldukça uzun ve iki ayrı dönemi kapsıyor.

İlk aşaması 2000 yılında Paris I Panthéon-Sorbonne Üniversitesi’nde başladığım ve 2005 yılında tamamladığım doktora tezine dayanıyor. Bu bölüm 1990’lı yılların protesto eylemlerine ve eylemler üzerindeki polis denetimine odaklanıyor. Fransa’da bulunan Karthala Yayınları’nın ısrarla basmak istediği ama benim bir türlü metni kısaltıp son halini veremediğim, bu nedenle de Fransızca olarak yayınlayamadığım kısım bu. İkincisi ise, önceki çalışmayı güncellemek amacıyla başlayıp 2000’ler Türkiye’sinde protesto eylemlerinin aktörlerinde, taleplerinde ve eylem biçimlerindeki dönüşümü inceleyen, çok zorlu yollardan geçerek tamamlanan bölüm. Aslında bu aşama TÜBİTAK desteği ile gerçekleştirilmişti. Ancak sonuç raporu tamamlandıktan sonra TÜBİTAK böyle bir çalışmada adının anılmasını istemedi ve projeyi yürürlükten kaldırdı. Çalışma yok hükmünde oldu!

Oysa ne riskler alarak, ne bedeller ödeyerek, ne kadar emek harcanarak yapılmış bir çalışma idi. İlerleyen bölümlerde çalışmanın sahasına ilişkin yazılanları okuduğunuzda nasıl muazzam bir emek harcandığını daha iyi anlayacaksınız. Emeğin hiçbir değerinin olmadığı bir ülkede bilimsel çalışmaya harcanan emeğin kıymetinin bilinmesi de elbette beklenemezdi! Projenin yürürlükten kaldırılmasındaki bahaneleri Birikim dergisinde yayımladığım “Polis halkı isyana teşvik eder mi?” başlıklı yazımda TÜBİTAK’a teşekkür etmemiş olmamdı. Ama gerçek nedenin hem makalenin başlığından duydukları rahatsızlık hem de “Bu suça ortak olmayacağız” başlıklı metne imza atmamdan ötürü cezalandırmak istemeleri olduğunu tahmin etmek güç değil. Bu işlemleri nedeniyle TÜBİTAK’a karşı dava açtım. Kısacık özetlediğim bu gelişmeler bile Türkiye gibi ülkelerde bazı konular üzerine çalışmanın ne kadar güç ve zahmetli olduğunu açıkça gösteriyor.

TÜBİTAK tarafından Haziran 2016’da yürürlükten kaldırılan (sonuç raporu teslim edildikten tam bir yıl sonra) ve Temmuz ayında da kararın tarafıma tebliğ edildiği “Sokakta Siyaset: Protesto eylemlerinde aktörler, örgütler, talepler ve eylem repertuvarı” (112K542) başlıklı araştırma projesinin yürütücüsü olarak saha çalışmalarını araştırmacı Dr. Oğuz Topak ve bursiyerler Keriman Kocacan, İçten Avcıoğlu, Esen Hızlı, Eylül Çelik ve Sinem Esin ile birlikte gerçekleştirdik. Bursiyerlerimiz enerjileri, çalışkanlıkları ve bitmek tükenmek bilmeyen öğrenme arzuları ile bu araştırmaya çok katkı sundu. Onlar olmasaydı tüm araştırma sürecinde motivasyonum bu kadar yüksek olmazdı. Her birinin araştırmada çok emeği var; bu araştırma ve elinizdeki kitap onlara özel bir teşekkür borçlu. Saha çalışması sırasında çok büyük riskleri göğüslediler. Sinem Esin bir eylem sırasında polisin attığı gaz fişeği ile yaralandı.

Çok defa gözaltına alınma riski ile burun buruna geldik. Polis tarafından fişlendiler, fişlendik… Ama nihayetinde iki yıllık emekleri TÜBİTAK tarafından silinip atıldı ve onlar şu anda çok emek verdikleri bu araştırma projesini özgeçmişlerinde bile gösterme hakkına sahip değiller. Oğuz Topak’ın ise özellikle verilerin analizinde/tablolaştırılmasında çok emeği var. Bu araştırmada inanılmaz bir sabır gerektiren bir veri seti ile çalıştık. Oğuz benimle birlikte bu sabrı gösterdi. Serdar Seyhan, projede resmi bir görevi olmamakla birlikte, araştırmanın saha çalışmalarına çok önemli katkılar sundu; kendisine minnetle özel bir teşekkürü borç bilirim. Evşen Altun, Gizem Ünal ve Berk Tulgar da anket uygulamalarında ve mülakat çözümlemelerinde desteklerini esirgemedi.

Veysel Erat sahada uygulanan anketin Kürtçeye çevrilmesini mümkün kıldı. Pembe Güçlü anketleri analiz ederken yol gösterici oldu, katkı sağladı. Sevgili dostlarım Bediz Yılmaz Bayraktar Mersin’deki, Reyhan Yalçındağ Baydemir Diyarbakır’daki, Emirali Türkmen ise Ankara’daki görüşmelerimizi kolaylaştırdı, ağlarımızı inşa etti. Adana’da Av. Beyhan Günyeli, Av. Tugay Bek ve Av. Sevil Aracı Bek’in katkıları da unutulmaz. Saha çalışmalarımızda yer alıp katkılarını esirgemeyen, isimlerini burada tek tek sayma olanağımın olmadığı “protestocular” ise bu çalışma kapsamında en özel teşekkürü hak etmekte. Olağanüstü hal koşullarında şimdilerde birçoğu gözaltında ya da tutuklu… Bu kitabı en çok da onlara atfediyorum. Artık üyesi olduğum ve iki yıldır farklı zaman dilimlerinde bana kucak açarak çalışma motivasyonu yüksek, dayanışmacı ve dost bir ortam sunan, eleştirileri ile her daim zenginleştiren Paris’teki CRESPPA-CSU Araştırma Merkezi’ndeki dostlarıma ve meslektaşlarıma da çok teşekkür ederim.

Son olarak, 01.06.2013 tarihinde başlayan ve 24 ay süreyle devam eden, 01.06.2015 tarihinde tamamlana-maya-n (araştırma sonuç raporu teslim edildikten ve aslında grupta kabul edildikten bir yıl sonra Haziran 2016’da araştırma yürürlükten kaldırıldı) araştırmamıza destek sunan TÜBİTAK SOBAG’a teşekkür etmek isterdik, ancak araştırma onlar için yok hükmünde ve araştırma ile anılmak istemiyorlar. Dolayısıyla bu kitap yok hükmünde ve aslında yapılmadığı varsayılan bir araştırmanın cisimleşmiş hali… Özetle, elinizdeki kitap iki farklı süreçte yürütülen araştırmalardan hareketle Türkiye’nin son yirmi beş yılına ve protestocu tarihine ışık tutuyor; bu zaman diliminde protesto eylemlerinde görülen süreklilikleri, dönüşümleri ve kopuşları inceliyor.

…