Birazoku

Türkler ve Farslar arasında İslâm öncesinde başlayan ilişki, İslâmiyetle beraber kuvvetlenir. 11. asırdan 20. asra gelinceye kadar Fars coğrafyasının çoğunlukla Türk hanedanları tarafından idare edilmesi bu münasebetin derecesini gösteren hususlardan biridir. İki millet arasındaki bu yakınlık, dil ve edebiyatlarına da tesir eder. İslâmiyet sonrası Fars edebiyatı, büyük ölçüde Türk hanedanlarının himayesi altında gelişir ve kendisinden bir müddet sonra başlayacak klasik Türk edebiyatı için bir kaynak vazifesi görür.

Baştan Ayağa Güzel adlı bu çalışmada klasik Fars ve Türk edebiyatlarında sevgilinin fiziki özellikleri ile bunların ne şekilde tasvir edildiği ele alınmaktadır. Böyle bir inceleme için Fars edebiyatının en önde gelen şairlerinden Şirazlı Hâfız, Türk edebiyatının etkisi en fazla ve yaygın olan isimlerinden Bağdatlı Fuzûlî ve yine Türk edebiyatının en büyük üstatlarından kabul edilen İstanbullu Bâkî tercih edilmiştir. Bu üç şaire ait ikisi Farsça, ikisi Türkçe dört ayrı divandaki şiirleri değerlendiren bu çalışma okunduğunda, klasik Fars ve Türk edebiyatlarında “güzel”in fiziki tasvirinin büyük ölçüde aynı olduğu görülecektir.

İÇİNDEKİLER
ÖN SÖZ…………………………………………………………………………… 9
KISALTMALAR ……………………………………………………………….. 11
GİRİŞ………………………………………………………………………………. 13
Çalışmada İncelenen Şairler……………………………………………….. 14
Kaynaklar ………………………………………………………………………… 18
SEVGİLİNİN GÜZELLİK UNSURLARININ
İFADE EDİLİŞİ…………………………………………………………………. 23
Benzetme ve Mukayese ……………………………………………………… 23
Sıkça Kullanılan Sanatlar: Tenasüp, Tezat ve Tevriye………………. 29
Tasavvufi Dilin Sevgili Tasvirine Tesiri …………………………………. 30
HÂFIZ, FUZÛLÎ VE BÂKÎ’NİN SEVGİLİ
TASVİRLERİNİN TAHLİLİ ………………………………………………… 37
Öne Çıkan Güzellik Unsurları…………………………………………….. 37
Sevgilinin Vücut Aksamı İçin Kullanılan Müşebbehünbihler…… 38
Kelimelerin Dillere Göre Dağılımı ……………………………………… 42
SEVGİLİNİN GÜZELLİK UNSURLARI……………………………….. 47
Saç ………………………………………………………………………………….. 49
Alın ………………………………………………………………………………… 101
Kulak ……………………………………………………………………………… 105
Kaş …………………………………………………………………………………. 107
Göz …………………………………………………………………………………. 123
Kirpik………………………………………………………………………………. 143
Ben ………………………………………………………………………………… 151
Yüz …………………………………………………………………………………. 167
Hat …………………………………………………………………………………. 215
Dudak …………………………………………………………………………….. 239
Diş …………………………………………………………………………………. 269
Ağız ……………………………………………………………………………….. 273
Dil ………………………………………………………………………………….. 287
Çene ………………………………………………………………………………. 289
Gabgab ……………………………………………………………………………. 293
Boyun …………………………………………………………………………….. 295
Göğüs …………………………………………………………………………….. 297
Sâid ………………………………………………………………………………… 301
El …………………………………………………………………………………… 303
Parmak ……………………………………………………………………………. 307
Boy …………………………………………………………………………………. 309
Bel …………………………………………………………………………………. 333
Baldır ……………………………………………………………………………… 339
EKLER ……………………………………………………………………………. 341
KAYNAKLAR ………………………………………………………………….. 353
MÜŞEBBEHÜNBİH İNDEKSİ…………………………………………….. 363

SEVGİLİNİN GÜZELLİK UNSURLARI

Sevgilinin güzellik unsurlarına dair bir sözlük mahiyetinde olan bu bölümde klasik Fars ve Türk edebiyatı literatüründeki sıralamaya uyularak sevgilinin uzuvları yukarıdan aşağı (serâpâ, baştan ayağa) sıralanmıştır. İlgili uzuvdan bahseden beyitler; a) vasıflar, b) müşebbehünbihler, c) alakalılar olmak üzere üç başlık altında ele alınmıştır. Hem müşebbehünbih hem vasıf kategorisine girebilecek bazı maddeler (mesela sarhoş, zalim) müşebbehünbih olarak kabul edilmiştir. Bu bölüm hazırlanırken ayrıca şunlar dikkate alınmıştır:

• Madde başları alfabetik olarak ve olabildiğince günümüz Türkçesindeki karşılıklarıyla verilmiş, bunların manzumelerde hangi lafızlarla ifade edildiği ise parantez içinde gösterilmiştir. Bu lafızlar her zaman müteradif kelimeler değildir. Mesela saç için doğrudan “‘anber” kelimesi kullanılabileceği gibi “mu‘anber” (anberli) kelimesi de tercih edilmiş olabilir. Yahut saçın düğümlü olduğunu belirtmek için sıfat olarak “girih-gîr (düğümlü)” kelimesi kullanılabileceği gibi isim olarak “akd (düğüm)” de kullanılmış olabilir. Bu şekilde müteradif olmayan kelimeler italik olarak belirtildi. İlgili lafzın beyitlerde açık ve tam bir şekilde yer almadığı durumlarda bu kısmı boş bıraktık; kaşın müşebbehünbihlerinden “iki mısra” ve “kırlangıç kanadı”nda olduğu gibi.

• Bazı beyitlerde uzuv zahiren belli bir unsura teşbih edilmiş olmamakla beraber saklı olarak bir teşbih mevcut olabilmektedir. Mesela “dudak”ın “ateş”e teşbihi pek çok beyitten açıkça bilindiği için bu iki unsurun, bir beyitte aralarında teşbih bağı kurulmaksızın kullanıldığı durumlarda şair bu teşbihi de okuyucuya hatırlatmış olmaktadır. Bu tür ifadeler divan şairlerinin sıkça başvurdukları teşbih yollarından olduğu için bunlardan feragat etmek konuyu eksik anlamak olacağından, çalışmada bu tür beyitlere de yer verilmiştir.

SAÇ

Saç, yüzden sonra en fazla bahsi geçen güzellik unsurudur. Benzer şekilde yüzden sonra en fazla kelimeyle zikredilen unsurdur.

Saçı ifade etmek üzere saç, kıl, mûy, târ, zülf, turra, gîsû, kâkül, mergûl, külâle, ca‘d kelimeleri kullanılmıştır. Bunların arasındaki farklar şu şekildedir:

Zülf: Kulak önünden inip yüzün iki tarafından sarkan saç için kullanılmaktadır. Zülfeyn (iki zülf) şeklinde de geçer.

Turra: Alna düşen saç için kullanılmaktadır.

Gîsû: Gerdana düşen saça denmektedir.4 Gîsuvân (gîsûlar) şeklinde de kullanılır.

Kâkül ve mergûl: Perçem demektir.

ALIN

Alın için alın ve cebîn kelimeleri kullanılmaktadır. Sevgilinin az bahsedilen unsurlarından biridir. Alın için kullanılan müşebbehünbihlerin benzerlik yönü genellikle beyaz ve parlak olmalarıdır.

VASIFLARI

Açık (açık) Aşağıdaki beyitte “ter-dâmen” (iffetsiz) ile “alnı açık yüzü ak” (iffetli) deyimlerinin mecazi ve gerçek manaları arasında oyun yapılmaktadır. Sevgiliyi gül gibi bir iffetsize benzetmenin hata olduğu, onun yasemin gibi namuslu bir çiçeğe benzetilebileceği söylenmektedir. Yaseminin namuslu olarak tasavvuru, deyimin ilkasıyla söylenmiş bir söze benzemekle beraber, güle iffetsizlik isnadı, gonca iken açılıp saçılması, ayrıca çok su isteyen bir çiçek olması (“ter-dâmen”in lügat manası “ıslak etekli”dir) gibi özelliklerinden olabilir.

Gül gibi ter-dâmene teşbîh iden kimdür seni
Yâsemen gibi cihânda alnun açuk yüzün ag (Bâkî 227.3)

Kırışık (çîn)
Aşağıdaki beyitte şair, sevgiliye hitap etmekte, kendisinden incinip de alnının kırışmasındansa başına yüzlerce kılıç darbesi indirmesinin kendisini daha az acıtacağını söylemektedir.

“Başıma yüzlerce kılıç indirmen, incinip sinirden alnını kırıştırmandan iyidir.”

KULAK

Kulak için gûş, kulak memesi içinse bünâgûş kelimeleri kullanılmaktadır. Kulak memesinin kulağa göre daha fazla bahsedilen bir unsur olduğu görülmektedir. Kulak yalnız Bâkî’de geçmektedir.

MÜŞEBBEHÜNBİHLERİ

Gül (gül)

Kulağın güle benzetilmesinin gülün yapraklarının kat kat oluşuyla kulağı hatırlatmasından kaynaklandığı düşünülebilir. Aşağıdaki beyitte şair, sevgilinin âşığa nazar etmemesini dilberlik âyini gereği gözüne istiğna sürmesi çekilmiş olmasına bağlamakta, yoksa güle benzeyen kulağının âşığın sözlerine kulak verdiğini söylemektedir.

Bakmaz ammâ sendedür gül gibi gûşı n’eylesün
Kühl-i istiğnâ çekilmiş nergis-i ra‘nâsına (Bâkî 408.2)

Kulak memesinin de kıvrımlı şekli sebebiyle gülün yaprağına benzetildiği tahmin edilebilir. Ona takılan küpe ise bu durumda çiye benzetilmiştir.

Jâleler tamlamag ister gül-i terden gûyâ
Görinen dürr-i bünâgûşı degüldür yârun (Bâkî 276.6)

….