Birazoku

“Diğer taraftan deniz kendilerini ona emanet etmiş, onunla yaşamış, içli dışlı olmuş insanları kendine öyle bir bağlar ki ondan asla ayrılamazlar. Küçük bir limanda güçten düşüp işlerinden ayrılan yaşlı gemi kılavuzları gördüm. Ama teselli bulamıyorlardı, sefilce sürünüyor, akılları başlarından gidiyordu.”

Deniz kısmen bir popüler bilim kitabı, kısmen bir otobiyografi, kısmen bir gezi kitabı, kısmen bir tarih, kısmen de şiirsel betimlemeler içeren bir doğa güzellemesi. Denize dair her şeyi bulabilirsiniz içinde. Balinalar, ringa balıkları, yalıyarlar, plaj, gelgit, akıntılar, mercanlar, kabuklular, denizanaları, deniz kızları, rüzgârlar, okyanus keşifleri, kutuplar, fenerler, deniz hukuku, kâşifler, balıkçılık, sayfiye evi, daha neler neler. Tüm bunları şiirsel bir dille anlatır. Kitabı okurken bir deniz kenarına gidip kumlarda yürümeyi, bir yalıyardan dalgaları seyretmeyi ya da kendinizi okyanuslara vurmayı isteyeceksiniz.

Talat Kırış

İçindekiler
Önsöz……………………………………………………………………………………….. 9
BİRİNCİ KİTAP
Denizlere Bir Bakış………………………………………………………………… 13
I Denizin Kıyıdan Görünüşü ……………………………………………… 15
II Plajlar, Kumsallar, Yalıyarlar………………………………………….. 21
III Devam: Plajlar, Kumsallar ve Yalıyarlar………………………… 26
IV Suların Çemberi, Ateş Çemberi. Denizin Irmakları……….. 31
V Denizin Nabzı ………………………………………………………………… 39
VI Fırtınalar……………………………………………………………………….. 47
VII Ekim 1859 Fırtınası ………………………………………………………. 52
VIII Fenerler………………………………………………………………………. 63
İKİNCİ KİTAP
Deniz’in Doğuşu……………………………………………………………………. 69
I Bereket …………………………………………………………………………….. 71
II Süt Denizi……………………………………………………………………….. 77
III Atom……………………………………………………………………………… 86
IV Kan Çiçeği ……………………………………………………………………. 94
V Dünyaları Yapanlar ……………………………………………………… 101
VI Deniz’in Kızları …………………………………………………………… 110
VII Taş İşçileri …………………………………………………………………. 120
VIII Sedef, inci ve kabuklular ………………………………………….. 127
IX Denizleri Köpüklendirenler (Ahtapot vesaire) ……………. 137
X Crustacea – Savaş ve Entrika ……………………………………….. 143
XI Balık ……………………………………………………………………………. 151
XII Balina …………………………………………………………………………. 162
XIII Denizkızları (Sirenler)……………………………………………….. 170
ÜÇÜNCÜ KİTAP
Denizin Fethi ……………………………………………………………………….. 181
I Zıpkın ……………………………………………………………………………. 183
II Üç Okyanusun Keşfi …………………………………………………….. 189
III Fırtınalar Hukuku ………………………………………………………. 199
IV Kutup Denizleri ………………………………………………………….. 209
V Deniz Irklarına Açılan Savaş ………………………………………… 221
VI Denizin Hukuku …………………………………………………………. 230
DÖRDÜNCÜ KİTAP
Denizle Yeniden Doğuş ………………………………………………………. 237
I Denizde Yüzme Alışkanlığının Menşei …………………………. 239
II Doğru Plajı Seçmek ………………………………………………………. 248
III Sayfiye Evi ………………………………………………………………….. 255
IV Denizi İlk Kez İçine Çekmek ………………………………………. 263
V Denizde Yüzme – Güzelliğin Yeniden Doğuşu ……………. 269
VI Kalbin ve Kardeşliğin Yeniden Doğuşu ……………………… 275
VII Ulusların Yeni Hayatı ………………………………………………… 282

Önsöz

Deniz büyük bir aşktır!

Talat Kırış

Her kitabın bir öyküsü vardır. Bu kitabın öyküsünü bilmiyorum ama çevirisinin bir öyküsü var. Jules Michelet benim başucu yazarlarımdandır. Kitapları, hayatımı ve ilgi alanlarımı takip etmiştir. Tabii ki aslında onu takip eden benim ama rastlantılar on yıllardır bizi bir araya getiriyor. Yirmili yaşlarımda Fransız İhtilali tarihine merak sardığımda Michelet’nin, İhtilal’i anlattığı üç ciltlik kitabı, Milli Eğitim Bakanlığı (MEB) Klasikleri’nden karşıma çıktı. O nasıl kıvrak bir dil, tarih mi okuyorum, tarihi bir roman mı? Bizim Reşat Ekrem Koçu lezzetinde bir tarih kitabı. Hemen arkasından Almancasından Die Frauen der Revolution’u [Devrimin Kadınları] okudum; Türkçeye çevrilmemişti. Aradan yıllar geçti. Bu kez merakım Rönesans’tı ve elbette Michelet o konuda da yazmıştı ve MEB Klasikleri’nde yerini almıştı bu kitap da. Bu sefer aradan on yıllar geçti. Denizciliğe merak sarmıştım ve Michelet’nin La Mer (Deniz) diye bir kitabı olduğunu keşfettim ve bu çevirinin hikâyesi de öyle başladı. Önemli çevirmenlerimizden, değerli yazar Reşat Güntekin’in kızı Ela Güntekin hastam olmuştu, giderek aramızda bir dostluk, arkadaşlık da gelişmişti. Uzun uzun sohbet ederdik Ela Hanım’la. Bir gün ona La Mer’i çevirsenize dedim ve neredeyse her görüştüğümüzde şaka yollu hatırlattım. Sıradan bir güne uyandığım o hafta sonu gelen telefon, gazetede benden söz edildiğini söyleyen arkadaşımdandı. Her gün gazete okuduğumuz yıllardı. Koşa koşa gidip gazeteyi aldım. Ela Hanım başka bir hastalıktan vefat etmişti. Kızı annesinden söz ederken şöyle bir cümle kurmuştu: “Beyin ameliyatını yapan doktorunu çok sevmişti, onun için bir kitap çeviriyordu.” Ertesi hafta Üzüm Hanım’dan rica ettim. Hem kitabı hem de Ela Hanım’ın yaptığı kadarıyla çeviriyi bana ulaştırdı. İçimde büyük bir yara açılmıştı ve bu yara ancak çeviri tamamlanırsa kapanacaktı. Ela Hanım kitabın yaklaşık üçte birini çevirmişti, dört kitaptan oluşan metnin ikinci kitabının üçüncü bölümünün ortasına kadar. Michelet ağdalı bir dille yazan, kelime oyunlarına, değişik betimlemelere yer veren bir yazar. Örneğin denizanasından mı söz edecek, onu “Yabancı diyarlardan gelmiş körpe bir prenses” diye anlatır. Balina avcılarından bahsederken “Alıp başlarını Kuzey Denizlerinde canlı bir dağla dalaşmaya giden adamlardı bunlar” der. Çevrilmesi zor bir yazar, çevirisi yarım kalmış bir kitap ve bu çeviri tamamlanmadıkça içimde kanamaya devam edecek yara. Önce kendim denedim ama yoğun beyin cerrahisi mesaisi yüzünden ve hayatında hiç edebiyat çevirmemiş birisi olarak çabuk pes ettim. Sonra aramaya başladım, kim bitirebilirdi bu çeviriyi? Bulamadım. Ne zaman denize çıksam, yelkenler rüzgârla dolup dalgaların köpükleri yüzüme vursa; yunuslar geçse yanımdan, Grönland’a, Antarktika’ya gittiğimde, balinalar teknemizin burnunun dibinde havalara sıçradığında, Kuzey Atlantik’in vahşi denizlerinde gelgitin inanılmaz boyutlarını hesaplarken, bu kitabın çevirisi artık tamamlanmalı, tamamlanmalı sesleri beynimde yakamozlanırdı. Bu hikâyeyi anlatan bir TEDx konuşması yaptığımda çeviriyi tamamlayacak çevirmeni de buldum. Liseden bir sınıf arkadaşımın kızı, “Ben bu işi üstlenirim” dedi. Faika Cansın Stewart, İstanbul Saint-Joseph Lisesi’nden okul birincisi olarak mezun olmuş, ardından Université Paris-Sorbonne’da Sanat Tarihi ve Arkeoloji Bölümü’nü bitirmiş ve University of Edinburgh’da Modern Sanat ve Küratörlük üzerine yüksek lisans yapmıştı. Ela Güntekin’in ruhunu bundan daha fazla rahatlatacak bir eş çevirmen olamazdı herhalde. Cansın bölümleri çevirip yolladıkça bu çeviriyi hatır için yapmadığını, Michelet’nin ruhuna nüfuz ettiğini de büyük bir mutlulukla görüyordum. Sonunda çeviri bitti. Yukarıda da belirttiğim gibi 301 sayfalık kitabın ilk 94 sayfası Ela Güntekin’in, kalanı Faika Cansın Stewart’ın çevirisi. Ela Hanım muhtemelen hızlı bir taslak çeviri yaptıktan sonra dönüp ince ayarları yapacaktı. Onun çevirisini yaptığı bazı bölümlerde o taslak havası görülüyor. Bazı noktalarda, kitabın Almanca ve İngilizce çevirileriyle karşılaştırarak o ince ayarı ben yaptım. İki çeviri arasında üslup ve dil farkları olmakla birlikte bu farkların derin olmadığını ve öyle kalmasını daha uygun gördüğümü söylemeliyim. Peki nasıl bir kitap Deniz? Önce yazarından söz etmek gerek. Jules Michelet 1798-1874 yılları arasında yaşamış, eskilerin deyimiyle çok velut (doğurgan, çok eser veren anlamında) bir yazar. Hiç de klasik olmayan, klasik bir tarihçi. Fransa’nın yetiştirdiği en büyük tarihçi olarak anılıyor. Klasik tarih kitapları yazmış, “Fransa Tarihi”, “Roma Cumhuriyeti Tarihi”, “Jeanne Darc”, “Cizvitler” , Rönesans Tarihi” gibi. Bir de klasik bir tarihçinin yazmayacağı kitapları var. “Böcekler”, “Deniz”, “Kadın”, “Aşk”, “Dağ”, “Cadılar”, “Halk”… Bir insan nasıl bu kadar çok okuyabilir, nasıl bu kadar çok şey bilebilir ve tüm bunları mucizevi bir dille nasıl böyle güzel anlatabilir diye sormakta okuyucuları, neredeyse iki yüzyıldır. Deniz kısmen popüler bir bilim kitabı (biyoloji, zooloji, botanik, okyanus bilimi, meteoroloji…), kısmen bir otobiyografi, kısmen bir gezi kitabı, kısmen bir tarih, kısmen de şiirsel betimlemeler içeren bir doğa güzellemesi. Denize dair her şeyi bulabilirsiniz içinde. Balinalar, ringa balıkları, yalıyarlar, plaj, gelgit, akıntılar, mercanlar, kabuklular, denizanaları, deniz kızları, rüzgârlar, okyanus keşifleri, kutuplar, fenerler, deniz hukuku, kâşifler, balıkçılık, sayfiye evi, daha neler neler. Tüm bunları şiirsel bir dille, bazen de anlaşılması güç örneklerle anlatır. Örnekleri Fransa kıyılarından, kentlerinden, kasabalarındandır ve o yöreye aşina değilseniz zorlanabilirsiniz. Mamafih biraz yaş almış meraklı okuyucu elinde atlas, daha gençlerse Google, ChatGPT gibi araçlarla keşfe çıkacaktır muhakkak. Kitabı okurken bir deniz kenarına gidip kumlarda yürümeyi, bir yalıyardan dalgaları seyretmeyi ya da kendinizi okyanuslara vurmayı isteyeceksiniz. Bu kitabın basılmasında emeği geçen Doğan Kitap Yayın Direktörü Cem Erciyes’e, Doğan Kitap Genel Müdürü Gülgün Çarkoğlu’na, kitabı yayına hazırlayan editörüm Aslı Güneş’e, çeviriyi mükemmel şekilde tamamlayan Faika Cansın Stewart’a teşekkür ederim. Ela Güntekin’i sevgiyle anıyorum. İnsanın denize olan aşkını anlattığı küçük bir paragrafla bitirelim:

Diğer taraftan deniz kendilerini ona emanet etmiş, onunla yaşamış, içli dışlı olmuş insanları kendine öyle bir bağlar ki ondan asla ayrılamazlar. Küçük bir limanda güçten düşüp işlerinden ayrılan yaşlı gemi kılavuzları gördüm. Ama teselli bulamıyorlardı, sefilce sürünüyor, akılları başlarından gidiyordu.

Gerçekten Deniz böyle bir şeydir, büyük bir aşktır ve Jules Michelet onu en güzel şekilde anlatmıştır.

….