Birazoku

Reformasyon, Batı Hıristiyan âleminin içerisindeki tartışmalardan süzülse de siyasi tarihe açılımları bakımından çok önemli etkiler yaratmış ve üzerinden beş yüz yıl geçmesine rağmen hâlâ farklı toplumsal bağlamlarda pek çok tartışmanın odağında olmaya devam etmiştir.

Helen L. Parish, Reformasyon’un Kısa Tarihi kitabında her şeyden evvel tek bir Reformasyon hikâyesinin olmadığının kabulüyle hareket ediyor ve onu kadınların değişen/değişmeyen konumuyla, evlilik gibi kurumlarla, ruhani-seküler otorite çekişmesiyle, Katoliklik itişmesiyle, matbaanın gelişimiyle birlikte ele alıp çok çeşitli toplumsal dinamiklerle etkileşime sokuyor.

“Luther’in 95 Tez’ini kilisenin kapısına çaktığı çekiç imgesi, imlediği şeyle ortak bir özelliğe sahip, ama onunla özdeş olmayan bir simgedir. Luther’in protestosu halkın belleğinde öyle bir yer etti ki, hemen hemen mitsel bir anlam kazandı ve aşağı yukarı beş yüz yıl boyunca her nesil tarafından tekrar tekrar yorumlanıp yeniden biçimlendirildi. Reformasyon gerçekten de ‘insan aklını yeni yollara sürüklemiş’ ise olaylar ile kazanımların tek bir anlatısının olmamasına sevinmek gerekir.”
HELEN L. PARISH

İÇİNDEKİLER
TEŞEKKÜR……………………………………………………………………………………………………………….. 7
KRONOLOJİ ……………………………………………………………………………………………………………. 9
GİRİŞ
500 YIL……………………………………………………………………………………………………………………..17
1517………………………………………………………………………………………………………………………………18
BİRİNCİ BÖLÜM
TANRI TEK BAŞINA YETER Mİ?
MARTIN LUTHER VE REFORMASYON İLAHİYATI……………..39
Reformasyon’un başlangıcı: 31 Ekim 1517 …………………………………………..41
Martin Luther…………………………………………………………………………………………………………46
95 Tez………………………………………………………………………………………………………………………….50
İKİNCİ BÖLÜM
REFORMASYON VE FİKİRLERİN YAYILMASI…………………………..65
Luther’in kitaplarının Londra’da yakılması (Mayıs 1521)…………..65
Matbaa ve Protestanlık…………………………………………………………………………………….67
Kitapların ve Protestanlığın üretimi………………………………………………………..70
Matbaa, okuma ve din değiştirme……………………………………………………………..75
Sözün önceliği mi? ………………………………………………………………………………………………79
Söz ve müzik…………………………………………………………………………………………………………..82
Matbu tasvirler ……………………………………………………………………………………………………..84
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
REFORMASYON VE TASVİR……………………………………………………………………89
Anvers, 1566 …………………………………………………………………………………………………………..89
İkonofobi ve ikonokırıcılık…………………………………………………………………………….92
Tasvir karşıtlığı: Öğreti ve imha…………………………………………………………………98
İkonokırıcılığın ardından …………………………………………………………………………….104
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
REFORMASYON, OTORİTE VE RADİKALİZM……………………… 113
Sola scriptura………………………………………………………………………………………………………. 113
“Tanrı’nın sözlerinin esiriyim”………………………………………………………………… 114
Kilise babalarının otoritesi…………………………………………………………………………. 115
“Tek sesli bir kilise”………………………………………………………………………………………… 119
Dinsel radikalizm ……………………………………………………………………………………………..122
Bebek vaftizi…………………………………………………………………………………………………………130
Ruhban karşıtlığı……………………………………………………………………………………………….133
Ayrılıkçılık…………………………………………………………………………………………………………….137
“Pervasız ve uçkuruna düşkün vaizler?” …………………………………………….140
BEŞİNCİ BÖLÜM
REFORMASYON, KADINLAR VE EVLİLİK ………………………………..143
Melekler gülüşür, iblisler ağlaşır……………………………………………………………..143
Luther’in evlilik hakkında düşünceleri………………………………………………..149
“Mesih’le evliler”: Rahibeler ve Reformasyon…………………………………160
Bakire Meryem kültü: Bir rol modelinin ıslahı……………………………….167
Kadın İncilciler……………………………………………………………………………………………………171
Sonuç ……………………………………………………………………………………………………………………….. 176
ALTINCI BÖLÜM
REFORMASYON VE DOĞAÜSTÜ………………………………………………………181
Gökyüzündeki yangın ……………………………………………………………………………………181
Max Weber ve “dünyanın büyüsünü kaybetmesi”………………………..183
SONSÖZ ……………………………………………………………………………………………………………….. 211
GENİŞLETİLMİŞ KAYNAKÇA…………………………………………………………………………219
DİZİN ………………………………………………………………………………………………………………………..243

KRONOLOJİ
1506 II. Julius, Roma’daki yeni Aziz Petrus Bazilikası’nın temellerini
atar. Martin Luther’in Augustinus Tarikatı’nın üyeliğini tamamlayan yemini.
1507 Martin Luther’e rahip unvanı verilir.
1510 Martin Luther Roma’ya gider.
1512 Beşinci Laterano Konsili, ilk oturum.
1516 (Mart) Erasmus’un iki dilli (Latince ve Yunanca) Yeni Ahit’i (Novum Instrumentum) yayımlanır. Luther, Galatyalılar üstüne derslerinin ilkine başlar.
1517 Papa X. Leo, Aziz Petrus Bazilikası’nın yeniden inşası için endüljans çıkarır. Luther 95 Tez’ini yazar.
1518 Heidelberg Müzakeresi.
1519 Leipzig Münazarası: Luther, Johann Eck’e (1486-1543) karşı sola
scripturanın (yalnızca kutsal metinler) Hıristiyan imanı ve öğretisinin temeli olduğunu savunur. Ulrich Zwingli, Zürih’te Yeni
Ahit üstüne vaazlarına başlar.
1520 Papa X. Leo Exsurge Domine kararnamesini yayımlar. Luther’in
temel düşüncelerini özetleyen üç kitap yayımlanır: Alman Ulusunun Hıristiyan Soylularına Nutuk, Kilise’nin Babil Esareti ve Bir
Hıristiyanın Özgürlüğü Üstüne. Luther papalık kararnamesini ve
Kilise Hukuku kitaplarını yakar.
1521 İngiltere Kralı VIII. Henry, Luther’e karşı Assertio septem sacramentorium’u (Yedi Kutsal Ayinin Müdafaası) yazar. Papa X. Leo,
Henry’yi Fidei Defensor (İmanın Savunucusu) unvanıyla ödüllendirir. Luther papalık kararnamesi Decet Romanum Pontificem’le aforoz edilir. Worms Diyeti toplanır, Luther’in sözlerini
geri almayı reddetmesi üzerine Papa X. Leo onu aforoz eder ve
Luther İmparatorluk Meclisi’nde mahkûm edilir. V. Karl [Şarlken] Worms Fermanı’yla Luther’i halk düşmanı ilan eder. Bilge
Elektör Friedrich, Luther’i Wartburg Kalesi’nde himayesi altına
alır.
1522 Luther Zwickaulu peygamberlerin radikalizmine karşı Invocavit
Vaazları’nı verir. Luther’in Almanca Yeni Ahit’i basılır. Zürih
Kenti Reformasyon’u başlatır.
1523 Katharina von Bora’nın aralarında olduğu rahibeler Nimbschen’daki manastırdan kaçıp Wittenberg’e sığınırlar. İlk Lutherci şehitler Heinrich Voes ile Johann van den Esschen Anvers’te kazığa bağlanıp yakılırlar.
1524 Alman Köylü Savaşları başlar. İlk Lutherci ilahi kitabı Achtliederbuch (Sekiz İlahi Kitabı) basılır.
1525 Conrad Grebel, Jörg Blaurock’u yeniden vaftiz eder. Bu olay Anabaptizmin doğuşu sayılır. Luther, Katharina von Bora’yla evlenir.
William Tyndale’in İngilizce Yeni Ahit’i Worms’ta basılır.
1526 Speyer Diyeti, Alman prenslerine kendi topraklarının dinini
seçme izni verir.
1527 Luther “Haşmetli Kale”yi yazar. V. Karl’ın askerleri Roma’yı yağmalar.
1528 Protestan şehit Patrick Hamilton St. Andrews’ta idam edilir.
1529 (Nisan) İkinci Speyer Diyeti’nde Protestio yayımlanır ve bundan
dolayı hareket Protestanlık adını alır. Marburg Mükâlemesi: Luther ile Ulrich Zwingli, Mesih’in Evharistiya ayinindeki varlığı
meselesini tartışır, ama fikir birliğine varamazlar.
1530 Augsburg Diyeti’nde V. Karl’a Augsburg İtikatnamesi sunulur.
1531 Smalkaldic Birliği kurulur. Ulrich Zwingli Kappel am Albis’teki
muharebede hayatını kaybeder.
1533 VIII. Henry ile Aragonlu Catalina’nın evliliği, Papa’nın karşı çıkmasına rağmen geçersiz ilan edilir.
1534 Üstünlük Kanunu: VIII. Henry İngiltere Kilisesi’nin başına geçer. Loyolalı Ignatius Cizvit tarikatını kurar. Hans Lufft, Luther’in Almanca Kutsal Kitap çevirisinin tam metnini yayımlar.
1535 Eski Lord Şansölye Thomas More, Sadakat Yemini’ni reddettiği
için vatana ihanetten suçlu bulunup VIII. Henry’nin emriyle
idam edilir.
1536 Jean Calvin Hıristiyan Dininin Temel İlkeleri’ni yayımlar. William
Tyndale Anvers’de idam edilir. İngiltere’de küçük manastırlar
dağıtılır.
1540 Lutherci Robert Barnes İngiltere’de şehit edilir. İsa Cemiyeti
(Cizvitler) Papa tarafından tasdik edilir.
1541 Regensburg Mükâlemesi’nde Roma ile Lutherciler arasında aklanma meselesine dair uzlaşma sağlanmaya çalışılır.
1545 Trento Konsili’nin ilk oturumları başlar.
1546 Luther Eisleben’da hayata veda eder ve Wittenberg Şatosu’nun
kilisesine gömülür.
1547 V. Karl, Mühlberg Muharebesi’nde Smalkaldic Birliği’ni mağlup
eder.
1548 Augsburg Interim yayımlanır.
1552 Katharina von Bora Torgau’da hayata gözlerini yumar.
1555 Augsburg Barışı’nda benimsenen cuius regio, eius religio, yani
“Hükümdar kimse, din de onunkidir” ilkesi uyarınca Lutherciler
Kutsal Roma İmparatorluğu’nda dinî hoşgörüye kavuşur.
1563 Trento Konsili’nin son oturumu.
1566 Alçak Ülkeler’de ikonokırıcılık çılgınlığı (Beeldenstorm) başlar.
1572 Fransa’da Fransız Protestanları Huguenotların katledilmesi
(Aziz Bartolomeus Yortusu Kıyımı).
1598 Nantes Fermanı Huguenotlara dinî özgürlük sağlar.

GİRİŞ
500 YIL

Ezeli ve ebedi, her şeye kadir Tanrı bize merhamet gösterdi ve bizi papalığın korkunç karanlığından çıkarıp
İncil’in aydınlık yoluna soktu.
– Abrahamn Scultetus, Heidelberg’de
Reformasyon’un 100. yılı anısına verilen
Yeni Yıl Vaazı, 16171

Ad Lutherum igitur nostrum revertimur, &, ipsius potius effigiem in incendiis singulari Dei providentia conservatam fuisse, probamus…
[Böylece Luther’e ve onun Tanrı’nın inayeti tarafından
korunan alevler içindeki portresine geri dönüyoruz…]
– Justus Schoepffer, Lutherus non combustus, 17172

Reformasyon bize insanın sözü yerine Tanrı’nın sözünü, Kutsal Kitap’ın katı yorumu yerine özgürce araştırılmasını, karanlık, kör inanç yerine özgür itikada da yanan akılcı açıklığı, ruhbanın iktidarı altında vicdanın
zapturapt altına alınması yerine Tanrı’nın iktidarında
ruhun ve yüreğin özgürlüğünü getirdi.
– August Ludwig Hanstein Das Jubeljar der
evangelischen Kirche: Vie vorbereitende Predigten, 18173
Martin Luther als Vorkämpfer deutschen Geistes.
[Luther, Alman ruhunun bayraktarı.]

– Erich Brandenburg, Martin Luther als Vorkämpfer
deutschen Geistes: eine Rede zur 400jährigen Jubelfeier
der Reformation, 1917

31 Ekim 1517’de Martin Luther, Wittenberg’deki Şato
Kilise’nin kapısının üzerine endüljans yolsuzluğuna
karşı 95 Tez’ini çakarak kilise dünyasını değiştirdiği
gibi siyaset, ticaret, bilim, sanat ve kültürde de topyekûn bir reformasyonun fitilini ateşledi.
– Lutherstadt Wittenberg, Tourist Information, https://
lutherstadt-wittenberg.de/en/luther-2017/

1517

Reformasyon’un 500. yıldönümü 31 Ekim 2017’de kutlandı. Çok az yıldönümü dünya çapında böyle büyük bir ilgi gördü. Bu kutlamaların büyük kısmı tek bir adama, yani Martin Luther’e ve 1517’nin Ekim ayında yaşananların Avrupa ve dünya tarihindeki dönüştürücü etkilerine odaklanıyordu. Protestan Reformasyonu bölünme ve çatışma, din savaşları ve kültürel yıkım kaynağı olmakla suçlanmış ya da bünyesinde kapitalizmin, demokrasinin ve sekülerizmin köklerini barındıran ileriye doğru bir kuvvet olarak göklere çıkarılmıştır. Reformasyon tarihi daha Luther’in kendi döneminde yazılmaya başlamış ve aradan geçen beş yüzyılda da yazılmaya devam etmiştir. Beş yüzyılı aşkın bir dönem boyunca, tarih yazma eylemi de bizzat tarihe şekil verdi; olayların, dönemlerin, insanların ve yerlerin anıtlaştırılması belleği yeniden biçimlendirip geçmişi yeniden yarattı. Ancak 1517 senesinin dilde, tasvirlerde ve bellekte sürekli tekrar etmesi, Wittenberg’de meydana gelen olayların öneminin ve bunların Avrupa ve dünya tarihinde yarattığı sarsıntıların geniş çapta takdir edildiğinin göstergesidir. Martin Luther bu tarihsel belleğin ve bundan kaynaklanan tartışmaların tam ortasında yer alır. Bu kitap Luther’in Reformasyon’u denen olayın 500. yıldönümüne denk geliyor; bu alandaki en yeni çalışmalar gerçeğin bundan çok daha karmaşık olduğunu savunsa da “kaçak keşiş”in hikâyesi Reformasyon’un tarihiyle iç içe geçmiştir. Luther’in vicdanının sesini dinleyen bir adam olarak, Tanrı’nın sözüyle kuşanıp yerleşik Kilise’ye kafa tutan bir adam olarak sahneye çıktığı bu hikâyenin başlı başına ilgi çekici bir yanı var. Luther, Goliath’ın kudreti ve zorbalığına karşı ayaklanan bir Davud, otoriteye meydan okuyan ve Ortaçağ Kilisesi’nin gelenekleri ve hurafeleri karşısında müminin inancı ile birey ve Tanrı arasındaki ilişkinin üstünlüğünü ikna edici biçimde savunan bir adamdı. Kutsal Kitap’ı, yani Tanrı’nın sözünü müminlere yeniden teslim eden, İncil’in kontrolünü papalığın ve Kilise kanunlarının üstünlüğünü savunanlardan alıp İncil’in özgürlüğünü bağrına basmaya hazır olanlara veren Luther’in ta kendisiydi. Rahipler ile sıradan insanlar arasında fiziksel ve doktriner engeller koyan bir sürü ibadet biçimini ortadan kaldırıp insanları Tanrı’yla dolaysız bir ilişkiye sokan, onları baskıcı ve başkalarının işlerine karışan bir kurumun şart koştuğu yükümlülüklerden ve kurallardan kurtaran da Luther’di. Yine Şeytan’ın emrine girmiş bir Kilise’nin karmaşıklıklarını ve yolsuzluklarını basit ama yıkıcı bir ilahiyatla alaşağı ederek Hıristiyanlığı hakiki dinin, selametin, zihinsel ve ekonomik ilerlemenin yolunda putkırıcı bir satha sokan da adı reform ve yenilenmeyle özdeşleşen Luther’di. Öte yandan bu anlatının dilini ve varsayımlarını mercek altına aldığınızda, Reformasyon’un son beş yüz yıl boyunca neden durmadan sorgulanıp tartışıldığı ve tekrar tekrar inşa edildiği anlaşılır. Luther’in muhaliflerine bakılırsa onun Re

….